W kręgu ilustratorów #1: Sny i folklor - życie i dzieła Arthura Rackhama

W jednej ze swoich najważniejszych prac Ralph Burton Pollin, badacz i znawca ilustratorów Edgara Allana Poe, podejmując analizę Tales of Mystery and Imagination stwierdził, iż dzieła Arthura Rackhama, na wespół z tymi stworzonymi przez Harry’ego Clarke, są „prawdopodobnie ostatnim pokazem prawdziwego artyzmu w ilustrowaniu Poe’go przez brytyjską szkołę w obecnym stuleciu”. Prawdą jest bowiem, iż Rackhama nazwać można jednym z ostatnich wielkich twórców, którzy żyli i tworzyli w okresie znanym jako Złoty Wiek Ilustratorstwa (1880 – 1920/30). Ani przed nim, ani po nim, nie było artysty, który w tak unikalny dla siebie sposób potrafił oddać nastrój mitów i ludowych opowiadań, zamykając je w formie obrazów, z których biła atmosfera sennych rojeń. Nierzeczywistych, fantazmatycznych wizji zdających się jednocześnie odrealnionymi, jak również bardzo namacalnymi.

Arthur Rackham urodził się 19 września 1867 roku w Lawisham, obecnie należącym administracyjnie do Londynu, jako jedno z dwanaściorga dzieci. Swoją karierę twórcy ilustracji rozpoczął stosunkowo późno, bo w wieku 25 lat, kiedy to pracował w redakcji Westminster Budget. Jego pierwsze kreacje znalazły się w książce Thomasa Rhodesa To The Other Side z 1893 roku. Prawdziwym krokiem w kierunku zawodowego ilustratorstwa było jednak wykonanie przez Rackhama zlecenia do zobrazowania The Dolly Dialogues autorstwa Anthony’ego Hope’a w 1894 roku. Od tegoż momentu Arthur Rackham porzucił wszystkie inne zajęcia, by w pełni oddać się pasji tworzenia ilustracji, stając się w kolejnych kilku latach niezwykle rozpoznawalnym i cenionym autorem.

Charakterystyka i estetyka

Malarstwo Rackhama jest unikalne na wielu płaszczyznach. Już w 1936 roku S.B. Latimore oraz G.C. Haskell w monografii poświęconej jego twórczości pisały, iż „w wyobrażeniach, kreślarstwie, doborze barw, jego prace są osamotnione. Jego głębokie zrozumienie ducha mitów, bajek oraz folkloru pozwoliło mu na osiągniecie niedoścignionego poziomu ich ekspresji”. Prawdą jest, iż każdy z jego obrazów przesycony jest senną atmosferą wyrażaną za pomocą wyrazistych, pełnych kolorów oraz mocno zaznaczoną kreską. W jego dziełach przejawia się silnie estetyka północnoeuropejskiego, nordyckiego artyzmu. Brak w nich monotonii, jednowymiarowości przekazu. Urzekają tak niezwykle plastyczną umiejętnością dostosowania barw do sytuacji, iż można by było powiedzieć, żę była to ze strony Rackhama perfekcyjna gra kolorem i cieniem, która odpowiednio nastrajała odbiorcę w zależności od sytuacji.

Przykładem przebojowości formy malarskiej Rackhama, gdzie do czynienia mamy z feerią barw i żywymi, nasyconymi kolorami są między innymi ilustracje do Hawthorne’s Wonder Book, czy do szekspirowskiej Burzy. Podobnie ma to miejsce w przypadku Grimm's Fairy Tales, choć tutaj wynurza się z twórczości Brytyjczyka również i ponurość zobrazowana głównie w formie ilustracji bazujących na brązach.

W Comusie Rackham zderzył z kolei baśniowość świata ukazanego w chłodnych, błękitnych i zielonych barwach, z których jednakże bije atmosfera spokoju i mistyczności, z surowymi obrazami kreślonymi ostrą, wyrazistą kreską, nasyconymi czernią, brązami i odcieniami beżu.

Niesamowitość stylu Rackhama w pełni widać w Tales of Mystery and Imaginations Poe’go, gdzie występują zarówno pełne żywych, silnie kontrastujących barw obrazy, jak i sugestywne, czarno – białe grafiki często przepełnione symbolizmem i surrealizmem. Warto również wspomnieć, iż za zobrazowanie dzieła Rip Van Winkle Washingtona Irvinga Arthur Rackham spotkał się z niezwykłą pochwałą wśród artystycznej społecznością, która została wyrażona w jednym z numerów niezwykle wysoko cenionego magazynu artystycznego The Studio w 1905 roku.

Estetyka malarska Rackhama ukazuje go jako twórcę, który w swych dziełach niemal zawsze prezentuje kobiety piękne, zwiewne, o bardzo subtelnej, delikatnej urodzie. Ich urodziwe, pełne spokoju twarze prezentują bardzo klasyczne, jednocześnie powabne rysy.

Z kolei literaccy antagoniści wyróżniają się zewnętrznymi cechami najczęściej ukazanymi poprzez brzydotę postaci, bądź mimikę twarzy, gdzie pełne zaciętości, agresji, złośliwości oraz podstępności lica wydobywają ich całe wewnętrzne zło.

Dzieci w przedstawionych światach zawsze zdają się być niewinne, delikatne i bezbronne. Rozmarzone, skore do zabawy, choć również i ostrożne, potrafiące z podejrzliwością patrzyć na otaczających ich dorosłych.

Świat jaki Rackham kreował w swych niezwykłych dziełach, przede wszystkim budzi fascynację. Zdaje się być wypełnionym sennymi marzeniami, choć również potrafi budzić grozę. Wprawia w nastrój błogości i sielanki, z drugiej zaś strony jest dosadny i przejmujący. Tak samo smutny, jak i radosny. 

Informacje dla kolekcjonerów, czyli przegląd rynku antykwarycznego 

Książki ilustrowane przez Arthura Rackhama są niezwykle cenionymi pozycjami na rynku antykwarycznym, choć w znacznej większości dotyczy to przede wszystkim pierwszych druków pierwszych wydań danych pozycji. Nie zmienia to jednak faktu, iż nawet reprinty potrafią osiągać wysokie sumy. Prezentowane poniżej wydania stanowią oczywiście tylko niewielką część wszystkich dzieł, jakie ten wspaniały, brytyjski ilustrator miał okazję ubarwiać swoimi fantastycznymi obrazami. 

Hawtorne's Wander Book

Pierwsza edycja antologii opowiadań N. Hawtorne'a wydana przez londyńskie Hodder and Stoughton w 1922 roku do dziś pozostaje jedną z najbardziej pożądanych przez bibliofilów książek zilustrowanych przez Rackhama. Pierwsze wydanie w dobrym stanie, wraz z obwolutą, osiąga ceny nawet ponad 2000 dolarów, choć ma to miejsce w przypadku egzemplarzy sygnowanych przez samego Rackhama. Egzemplarze bez obwoluty i bez podpisu można nabyć już w granicach 200 dolarów. Za połowę z tej kwoty możliwym jest kupno bliźniaczo podobnego, pierwszego, amerykańskiego wydania książki (Geogre H. Doran Co., NY). Jednym z częściej pojawiających się na rynku antykwarycznym jest amerykańskie wydanie Garden City z 1928 roku. 

Hodder and Stoughton wydali również wersję limitowaną antologii Hawtorne'a różniącą się od wersji pierwotnej wyglądem okładki. Zamiast czerwonego materiału oprawy został użyty biało-kremowy. Wersja ta została wydana w nakładzie 600 sztuk. Każda z kopii książki posiada oddzielną stronę z informacją o limitacji oraz ręczną numeracją wraz z podpisem Arthura Rackhama. 

Od lewej: pierwsze wydanie wraz z obwolutą, pierwsze wydanie bez obwoluty, limitowana edycja pierwszego wydania oraz znajdująca się w nim strona z informacją o limitacji.
Źródłozdjęć: Abebooks

Rip Van Winkle

Książka, której pierwsza edycja pierwszego wydania osiąga zawrotne sumy. Jej londyński wydawca, William Heinemann, wypuścił w 1905 roku dwie, limitowane do 250 sztuk, ekskluzywne edycje różniące się kolorem i sposobem oprawy. Pierwsza wersja posiada ciemno-zielono-czarną okładkę ze złoceniami, druga zaś oprawę jasną, beżową, ze złoceniami, z dodatkowym nań pudełkiem w kolorze jasnozielonym. Obydwie wersje posiadają strony limitacyjne wraz z ręczną numeracją oraz autografem Rackhama. Spośród tych dwóch wydań pierwsze, w świetnym stanie zachowania, kosztuje w przedziale 3000-5000 dolarów. Wersja z beżową okładką w pudełku potrafi kosztować niemalże 10 000 dolarów, choć na rynku dominujące ceny wahają się w przedziale 4500 - 7000 dolarów. Dodruk pierwszego wydania - wersja regularna, bez podpisu, bez informacji o limicie, w kolorystyce zielonej - jest dostępna za około 550 - 600 dolarów w przypadku egzemplarza w dobrym stanie. Często spotykaną jest również pierwsza niemiecka edycja z tego samego roku, wydana przez E. A. Seemann w Lipsku (beżowa okładka), której koszt to około 1000 dolarów. 

Od lewej: Pierwsza wersja wydania ekskluzywnego, druga wersja wraz z pudełkiem oraz sygnatura edycji limitowanej.
Żródło zdjęć: Abebooks

Grimm's Fairy Tales

Antologia opowiadań braci Grimm ilustrowana przez Arthura Rackhama doczekała się największej ilości wznowień spośród wszystkich książek zobrazowanych przez Brytyjczyka. Pierwsze, 325 -  stronicowe, londyńskie wydanie Constable & Company Co. z 1909 roku posiada charakterystyczną czerwoną okładkę ze złoceniami. Na rynku antykwarycznym bardzo ciężko znaleźć kopię w niemal idealnym stanie. Egzemplarze w stanie bardzo dobrym oraz dobrym co jakiś czas pojawiają się u antykwariuszy, a ich cena waha się najczęściej w przedziale 800 - 1000 dolarów. Częściej spotykaną pozycją jest antologia wydana pod tytułem Litte Brother and Little Sister z 1917 roku, która na rynku ukazała się, podobnie jak wyżej wspomniana, nakładem Constable & Company Co. Była to edycja ściśle limitowana do 525 sztuk, z których każda posiadała ręczną numerację oraz podpis Rackhama. To wydanie można nabyć za około 250 - 400 dolarów za egzemplarz w bardzo dobrym stanie. Warto zaznaczyć, iż ta sama antologia ukazała się tego samego roku nakładem nowojorskiego Dood, Meed & Company, z tą różnicą, iż posiadała czerwoną okładkę bez złoconej ilustracji, za to z samymi napisami. Ta edycja jest dużo częściej spotykana na różnorakich portalach aukcyjnych, najczęściej osiągając cenę od 250 do 350 dolarów.
Warto podkreślić fakt, iż antologię braci Grimm z ilustracjami Rackhama - idealną kopię pierwszego wydania - można nabyć za całkiem normalne pieniądze. Wynika to z faktu, iż The Folio Society wypuściło na rynek perfekcyjnie odwzorowane wydanie tej książki w niezwykle ładnej, błękitnej oprawie. Wydanie to wciąż jest dostępne, zaś jego koszt to niecałe 50 funtów. Bardziej zatwardziali bibliofile mogą sięgnąć również po wznowienie książki Grimmów wydane przez Easton Press w ścisłym limicie 800 sztuk. Jest to wydanie luksusowe, oprawione jasną skórą, posiadające slipcase oraz złocenia wykonane z 22 karatowego złota. Luksus wiąże się jednak również z kosztami, bowiem za książkę w tej edycji trzeba wydać około 400 dolarów.

Od lewej: oryginalna, pierwsza edycja z 1909 roku, edycja z roku 1917 w wersji angielskiej, wznowienie The Folio Society oraz luksusowe wydanie Easton Press.
Źródła zdjęć: Ebay, Abebooks, The Folio Society, Easton Press

A Midsummer-Night's Dream

Z moich prywatnych obserwacji wynika, iż szekspirowski Sen nocy letniej i jego edycje z lat 1908 - 1920 ilustrowane przez Rackhama, są obecnie najczęściej i bez wątpienia na największą skalę, "odświeżane" spośród wszystkich dzieł, do których obrazy tworzył Brytyjczyk. Co rusz bowiem na aukcjach pojawiają się różnorakie edycje tej książki posiadające nową oprawę introligatorską - najczęściej w formie pełnej, bądź artystycznie dekorowanego grzbietu. Przy okazji ewentualnych zakupów trzeba więc uważać, aby nie natknąć się na starą, aczkolwiek mocno wznowioną wersję.
Pierwsze, oryginalne, londyńskie wydanie A Midsummer-Night's Dream wypuszczone na rynek przez Williama Heiemanna w 1908 roku posiada ciemno-beżową, kremową oprawę ze złoceniami. Egzemplarz w bardzo dobrym stanie zachowania to koszt około 500 dolarów. Zupełnie inaczej prezentuje się sytuacja z analogicznym wydaniem nowojorskim (Doubleday, Page & Co.), które ukazało się na rynku w edycji limitowanej - posiada ono dużo jaśniejszą okładkę oraz stronę z informacją o limitacji wraz z podpisem Rackhama (istotnym faktem jest, iż strona informująca o limitowanym wydaniu nie podaje jego ilości, nie ma również ręcznej numeracji każdej sztuki). Ta wersja jest stosunkowo trzykrotnie droższa od swojego brytyjskiego odpowiednika.
Często spotykaną edycją Snu nocy letniej z ilustracjami Rackhama jest wznowienie Heinemanna z 1912 roku (około 200-300 dolarów) oraz wznowienie z roku 1917 posiadające błękitną oprawę (koszt tego wydania to około 200 dolarów).

Od lewej: oryginalne, londyńskie wydanie z 1908 roku, limitowane wydanie nowojorskie (1908) oraz londyńskie wznowienie z 1917 roku.
Źródło zdjęć: Abebooks

Comus

Pierwsza edycja Comusa Johna Miltona zilustrowana przez Arthura Rackhama, ujrzała światło dzienne w roku 1921, choć planowane wydanie tejże książki miało mieć miejsce kilka lat wcześniej. Niestety w wyniku pierwszej wojny światowej doszło do sporego przesunięcia w czasie. 

William Heinemann, brytyjski wydawca książek ilustrowanych przez Rackhama, po raz kolejny wszedł w kooperację z prężnie działającym, nowojorskim Doubleday Page & Co., czego wynikiem było jednoczesne wypuszczenie na rynek dwóch wersji dzieła Miltona - w formacie tradycyjnym, przeznaczonym na szeroki rynek sprzedażowy, oraz limitowanym. 

Limitowana edycja Comusa charakteryzuje się jasną, kremową okładką ze złoceniami. Posiada stronę z informacją o limitacji, która w tym przypadku informuje kupującego o całościowej ilości książek przeznaczonych na rynek zarówno amerykański, jak i europejski. Zawiera również ręczną numerację wraz z podpisem Rackhama. Cenowo, wersja ta na rynku antykwarycznym utrzymuje się w stałym przedziale sięgającym 800 do 1700 dolarów. Mamy więc tutaj przykład stosunkowo dużej rozbieżności cen, która to rozbieżność nie zawsze wynika ze stanu zachowania danego egzemplarza. 

Wersja standardowa Comusa cechuje się zieloną oprawą ze złoceniami oraz ciemnobrązowym grzbietem. Na uwagę zasługuje fakt, iż jest to jedna z najtańszych, oryginalnych pozycji zawierających dzieła Rackhama. Edycję tę można bowiem kupić już za nieco ponad 100 dolarów w dobrym stanie zachowania, choć zdarzają się również egzemplarze poniżej tej kwoty. 

W kwestiach wydań limitowanych warto również wspomnieć o późniejszym, bo pochodzącym z 1922 roku dodruku Comusa, który po raz kolejny wyszedł w limicie, jednakże tym razem z przeznaczeniem na rynek francuski. Wydany przez paryskie Hachette Comus wyglądał identycznie jak limitowana edycja lodnyńsko-nowojorska, przy czym ilość jego egzemplarzy ograniczona została do 300 sztuk. Ta wersja jest bardzo rzadko spotykana, choć cenowo utrzymuje się na dużo niższym poziomie niż brytyjski odpowiednik. Paryski egzemplarz zasadniczo kosztuje sporo poniżej 1000 dolarów, a dominującymi cenami są te z przedziału 500 - 800 dolarów. 

Od lewej: Pierwsze brytyjskie, limitowane wydanie, wydanie standardowe oraz strona z informacją o limitowanym wydaniu w wersji francuskiej.
Źródło zdjęć: Abebooks

Poe's Tales of Mystery and Imagination

Antologia najsławniejszych opowiadań amerykańskiego mistrza grozy zilustrowanych przez Arthura Rackhama ukazała się na brytyjskim rynku w roku 1935. Londyński wydawca, George G. Harrap & Co. Ltd, oddał światu dwie wersje tejże - standardową oraz, czego można się domyślić, limitowaną. Wersja standardowa posiada czarną oprawę ze złoceniami oraz złocony emblemat rackhamowskiej ilustracji do Maski śmierci szkarłatnej. Całość pokrywa kolorowa obwoluta. Pierwsze wydanie bez obwoluty to na obecną chwilę koszt około 500 dolarów. W przypadku egzemplarza z obwolutą, w zależności od stanu jej zachowania, trzeba do powyższej sumy dodać kolejne 100 - 200 dolarów, choć zdarzały się również przypadki, gdzie Tales of Mystery and Imagination w niemal doskonałym stanie, sprzedawało się od ręki w granicach 1500 dolarów. 

Limitowana edycja wydana przez Harrap'a cechuje się beżową oprawą, nie zaś czarną, i została wydana w 460 kopiach, z których każda zawiera informację o limicie wraz z numeracją oraz podpisem Rackhama. W przypadku chęci zakupu, na tę konkretną pozycję trzeba przeznaczyć nawet około 3500 dolarów. 

Warto wspomnieć, iż pierwsza, standardowa edycja antologii Poe'go z ilustracjami Rackhama doczekała się ponownego wznowienia w 1979 roku. Wydanie to jest niemal identyczne w stosunku do pierwszego (posiada również obwolutę), a jego cena waha się pomiędzy 20 - 30 dolarów. 

Od lewej: Pierwsze wydanie - wygląd oprawy, pierwsze wydanie wraz z obwolutą oraz pierwsze wydanie w wersji limitowanej.
Źródło zdjęć: Abebooks

Bibliografia

Arthur Rackham, a Bibliography - S.B. Latimore, G.C. Haskell, Suttonhouse 1936

Arthur Rackham, His Life and Work - D. Hudson, Charles Scribner's Sons 1960

Arthur Rackham: a Life with Illustration - J. Hamilton, Pavilon Books 1990